De oorlog in Oekraïne en onze nationale veiligheid

Nieuwsbericht | 18-04-2023 | 13:01

​​​​​​​Mogelijke gevolgen

Het conflict in en rond Oekraïne bedreigt de nationale veiligheid van Nederland op verschillende onderdelen. Denk daarbij aan cyberaanvallen gericht op zorginstellingen of het door Rusland in kaart brengen van de Nederlandse infrastructuur op de bodem van de Noordzee. Deze gebeurtenissen hebben nog geen maatschappij ontwrichtende effecten gehad. Dat dit soort dreiging in de toekomst wel ingrijpende effecten kan sorteren, is voorstelbaar. Fysieke sabotage op de Noordzee bijvoorbeeld, of cyberaanvallen die vitale delen van bestuur, infrastructuur, economie of samenleving raken. Concreter kan het dan gaan om communicatiesystemen en energie-infrastructuur, maar ook om ziekenhuizen of betalingsverkeer.

Naast de gevolgen voor de nationale veiligheid bekijkt de Rijksoverheid ook de impact die het conflict op de samenleving kan hebben. Denk hierbij aan thema’s als de grootschalige opvang van Oekraïense vluchtelingen of gevolgen voor ondernemers door de ingestelde sancties . De betrokken ministeries beoordelen continu de situatie op hun vakgebied, waarbij de NCTV paraat staat om waar nodig als coördinator bij te dragen.

Hybride dreiging

Hybride dreigingen hebben in de oorlog in Oekraïne bijzondere aandacht. Bij een hybride campagne worden naast militaire middelen bijvoorbeeld ook propaganda en desinformatie gebruikt om de (lokale) bevolking op een verkeerd been te zetten. Ook het hacken van vitale infrastructuur of communicatiemiddelen wordt betrokken bij de oorlogsvoering. Zelfs als Nederland zelf geen direct doelwit is van een hybride campagne, kan Nederland als gevolg van nevenschade hiervan toch gevolgen ondervinden.

Misleiding door (des)informatie

In tijden van oorlog worden feiten en woorden ook vaak ingezet als conflictmiddel. Desinformatie is bewust misleidende en onjuiste informatie, opzettelijk verspreid met kwade intentie. Desinformatie kent veel vormen en kan onder andere bestaan uit berichten met verdraaide of uit de context gehaalde feiten. Soms zit er een uit zijn verband getrokken kern van waarheid in. Dat maakt het lastig om het van betrouwbare berichten te onderscheiden. Desinformatie kan verwarring zaaien bij burgers, en heeft ook altijd een bepaald doel voor ogen, zoals bijvoorbeeld bepaald gedrag bij mensen veroorzaken. Desinformatie is doorgaans ook gericht op het vergroten van de verdeeldheid in een samenleving en is daarmee een risico voor de Nederlandse nationale veiligheid. Informatie over hoe desinformatie te herkennen is te vinden op deze pagina.

Ontwikkeling van de cyberdreiging

Gevreesd werd dat met de oorlog in Oekraïne voor het eerst een oorlog zou plaatsvinden, waarin cyberaanvallen een beslissende en ontwrichtende impact zouden hebben. Deze verwachting is niet uitgekomen. Toch is er wel degelijk sprake van een ondersteunende rol van cyberaanvallen in de oorlog en van de meest omvangrijke offensieve campagne van cyberaanvallen ooit. Rusland heeft vele cyberaanvallen uitgevoerd op doelwitten in Oekraïne en de nabije regio, met als doel het verstoren van communicatie en veroorzaken van ontwrichting.

Opvallend is dat criminele en hacktivistische actoren zich met cyberaanvallen hebben gemengd in de oorlog. Private bedrijven en bondgenoten van Oekraïne spelen een grote rol in de oorlog door ondersteuning te bieden. Daarmee verhogen ze de digitale weerbaarheid van Oekraïne. Ontwrichtende cyberaanvallen die de nationale veiligheid van Nederland schaden zijn (nog) niet aannemelijk, maar Nederland kan wel worden geraakt door keteneffecten die doorwerken naar vitale processen. De dreiging kan abrupt veranderen bij een verdere escalatie van de oorlog, waardoor alsnog sprake kan zijn van aantasting van de nationale veiligheid.

Impact op Nederland

In de context van de oorlog zijn cyberaanvallen uitgevoerd, waarbij NAVO-lidstaten, en/of ‘het westen’ een gericht doelwit zijn geweest van Rusland. Een belangrijke focus vanuit Rusland ligt daarbij op digitale spionage. De Russische staat zet ook stappen die duiden op spionageactiviteiten en voorbereidingshandelingen voor verstoring en sabotage van de Nederlandse maritieme infrastructuur in de Noordzee (zoals internetkabels, gasleidingen en windmolenparken). Zo zien de AIVD en MIVD dat Rusland de Nederlandse vitale infrastructuur heimelijk in kaart brengt.

Verschillende soorten cyberaanvallen zijn voorstelbaar. Zo kunnen er (pogingen tot) het besmetten van systemen plaatsvinden ten behoeve van spionage, phishing-campagnes, de inzet van ransomware of kwaadaardige software die informatie wist en DDoS-aanvallen. Eind januari 2023 riepen pro-Russische hacktivisten op tot DDoS-aanvallen op Europese ziekenhuizen, waaronder in Nederland. Websites van enkele Nederlandse ziekenhuizen kregen daadwerkelijk te maken met die aanvallen en waren hierdoor kortere tijd niet te bereiken.

Hoewel deze aanvallen nog geen maatschappij ontwrichtende gevolgen hebben gehad, zou dit potentieel wel kunnen gebeuren. Al voor de oorlog hebben Russische actoren spionageactiviteiten en (voorbereidingshandelingen voor) sabotage ontplooid. Rusland voert al jaren een offensief cyberprogramma tegen Nederland. De alsmaar verslechterende relatie met Rusland en de geopolitieke isolatie waarin het land zich bevindt, kan er verder toe bijdragen dat cyberaanvallen tegen Nederland toenemen of dat meer geavanceerde aanvallen plaatsvinden.

We moeten er rekening mee houden dat een cyberaanval in Oekraïne of de regio gevolgen kan hebben voor Nederland of andere westerse landen door zogeheten keteneffecten. Ook kan een cyberaanval in Nederland die niet wordt uitgevoerd met een onderliggende intentie van ontwrichting, daar wel toe leiden. Op die manieren kan een cyberaanval toch significante impact hebben of zelfs de nationale veiligheid raken.

Indien hackers cyberaanvallen vanuit Nederland of via de Nederlandse infrastructuur uitvoeren op buitenlandse doelwitten, kan Nederland getroffen worden door een digitale tegenreactie. Ook Nederlandse ingezetenen kunnen deelnemen aan acties van hacktivisten en zo betrokken raken bij de oorlog of andere conflicten.

Extremisme en terrorisme

De oorlog in Oekraïne heeft ook invloed gehad op het gebied van extremisme en terrorisme. Zo hebben we afgelopen jaar een groei van anti-institutioneel extremisme gezien. Deze extremisten zien de gevolgen van het conflict, zoals bijvoorbeeld de hoge inflatie, als bewust ingezet middel van een kwaadaardige elite om de bevolking te onderdrukken.

Een ander gevolg van de oorlog is dat de bewegingsvrijheid van jihadisten mogelijk is toegenomen, omdat inlichtingen- en veiligheidsdiensten hun aandacht hebben moeten verleggen. Daarnaast is een aantal aanhangers van het jihadisme Oekraïne ontvlucht en in Europa terecht gekomen en zijn in Oekraïne relatief makkelijk wapens aan te schaffen die voor aanslagen zouden kunnen worden gebruikt. Deze ontwikkelingen zijn zorgelijk omdat er een verhoogde aanslagdreiging vanuit ISIS richting Europa is waargenomen.

Adviezen voor iedereen

Sinds de start van de oorlog van Rusland in Oekraïne maakt de Nederlandse bevolking zich zorgen over de gevolgen van de oorlog. Denk aan hoge inflatie, gastekorten, uitval van vitale processen, cyberaanvallen en zelfs de inzet van nucleaire wapens.

Communicatie over risico’s kan effectief zijn in het verminderen van deze zorgen en het versterken van de zelfredzaamheid en schokbestendigheid. Op de website Denkvooruit.nl, die 1 december 2022 is gelanceerd, staat wat de overheid doet om voorbereid te zijn op verschillende dreigingen. De site wijst mensen erop hoe zij zichzelf weerbaarder kunnen maken op verschillende thema’s. Het gesprek hierover aangaan zorgt ervoor dat mensen beter met crises om kan gaan.

Bij de selectie van de onderwerpen is gebruik gemaakt van inzichten uit maandelijks publieksonderzoek door de NCTV (bekijk hier de rapporten van de Flitspeilingen Oekraïne), de Risico- en Crisisbarometer van de NCTV en bestaande risicoanalyses en risicocommunicatie. Bij de totstandkoming van de site is samengewerkt met alle betrokken ministeries, veiligheidsregio’s en maatschappelijke organisaties.

Op Rijksoverheid.nl wordt alle informatie gebundeld over de situatie in Oekraïne en vragen die het voor burgers kan oproepen. Voor ondernemers is gebundelde informatie te vinden op de website van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.

Ook het Nationaal Cyber Security Centrum biedt actuele informatie naar aanleiding van de ontwikkelingen in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Op de site van het NCSC wordt een tijdlijn bijgehouden met informatie over gerapporteerde digitale aanvallen. Eind februari heeft het NCSC de publicatie vier geleerde cybersecurity lessen na één jaar oorlog uitgebracht. Deze lessen zijn tot stand gekomen in samenwerking met de partners van het NCSC, waaronder MIVD, AIVD en de NCTV, en geven naast inzicht ook handelingsperspectief, zodat organisaties zich kunnen weren tegen mogelijke dreiging.

Belangen kwetsbaar, dreiging complex

De NCTV is behalve coördinator en adviseur op enkele terreinen ook expert, zoals voor cybersecurity, weerbaarheid statelijke dreigingen en contraterrorisme. Actuele ontwikkelingen op die onderwerpen beschrijven we regelmatig in dreigingsbeelden. Bekend is het Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland, maar er is ook het Dreigingsbeeld Statelijke Actoren (opgesteld door AIVD, MIVD en NCTV). Hierin is in 2022 vastgesteld dat de nationale veiligheidsbelangen kwetsbaar zijn en substantieel worden bedreigd en aangetast door statelijke actoren. Het Cybersecuritybeeld Nederland wees uit dat de dreiging die uitgaat van statelijke actoren richting de Nederlandse samenleving divers en complex is. De toegenomen digitalisering en technologische mogelijkheden vergroten de risico’s die daarmee samenhangen.

Achtergrondinformatie

Nationale veiligheid  Nationale veiligheid gaat over het beschermen van ons land, onze democratie, onze inwoners. In een complexe, veranderende en steeds meer gedigitaliseerde wereld is Nederland kwetsbaar voor dreigingen. Cyberaanvallen, buitenlandse inmenging, terrorisme, pandemieën – het zijn dreigingen voor onze nationale veiligheid die zich op vele manieren voordoen en waartegen we ons land willen beschermen. Netwerk van organisaties Dag in, dag uit spannen veel partijen zich in om onze nationale veiligheid te beschermen, zoals politie, OM en inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Maar ook andere partijen leveren een onmisbare bijdrage: van gemeenten tot departementen, van wetenschappers tot aanbieders van vitale processen en internationale partners. In dat netwerk is er één organisatie die de gezamenlijke inzet op het gebied van nationale veiligheid coördineert: de NCTV. NCTV Bij nationale veiligheid gaat het steeds om een afweging: welke dreigingen signaleren we, welke belangen willen we beschermen en hoe brengen we vervolgens onze weerbaarheid op orde. De NCTV benadert die driehoek ‘belangen – dreigingen – weerbaarheid’ integraal. Dat doen we op onderwerpen waar de maatschappij om vraagt. Op dit moment zijn dat drie maatschappelijke opgaven: terrorisme en extremisme, cybersecurity en statelijke dreigingen. Op deze actuele thema’s ontwikkelen we samen met onze partners een palet aan weerbaarheidsverhogende instrumenten. Van wetgeving tot maatregelen.

Dit nieuwsbericht betreft een update van ons eerdere nieuwsbericht over oorlog en de nationale veiligheid kort na het uitbreken van de oorlog. In deze versie hebben we de ontwikkelingen van afgelopen jaar verwerkt en de verandering in de dreiging geduid.