Themahoofdstuk: Alleen, maar gevaarlijk: de onvoorspelbaarheid van geïndividualiseerd terrorisme

Interviewer : Dit deed hij en besteedt extra aandacht aan de dreiging van geïndividualiseerd terrorisme. Er is een thema hoofdstuk aan gewijd met de titel Alleen maar gevaarlijk. Dat is geen nieuw fenomeen. Waarom juist nu deze focus?

Spreker 2: Het klopt wat je zegt. We hebben eigenlijk sinds 2016 nauwelijks nog aanslagen gezien die uitgevoerd worden door terroristische organisaties in het buitenland. Maar het zijn vooral aanslagen gepleegd door eenlingen of wat we dan alleen handelende daders noemt. En we zien dat eigenlijk het hele radicalisering proces van het moment dat mensen in aanraking komen met terroristische context, de motieven waarom iemand een aanslag pleegt als het uiteindelijke besluit en de daad tot een aanslag, dat dat steeds meer een individuele aangelegenheid wordt.

Interviewer : En daarin speelt online, en zijn online netwerken, cruciaal.

Spreker 2: Ja, de ontwikkeling die we zien is dat het belang van centraal geleide of hiërarchische terroristische organisaties dat dat afneemt en dat daarvoor in de plaats. Online netwerken ontstaan van individuen die misschien wel dezelfde ideologie delen en dezelfde geweldsinstructies rondsturen, maar die niet meer door die organisaties zelf worden aangestuurd. En als je dat ziet, dan weet je dus ook waarom terroristische organisaties steeds meer belang hechten aan propaganda. Want als je deze netwerken hebt, dan hoef je zelf geen terroristische aanslagen meer te plegen. Het enige wat je moet doen is propaganda maken en individuen die met jou sympathiseren in Europa aan te zetten tot het plegen van dergelijke aanslagen.

Interviewer : En daar zijn jongeren dan extra gevoelig voor.

Spreker 2: Ja, dat denk ik wel. Dat heeft natuurlijk ook te maken met de aard en de natuur van jonge mensen. Maar online ben je Zo kom je zo in aanraking met terroristische en extremistische content. Dat kan via sociale media zijn of via gaming platformen. En dan kan zo'n radicalisering proces ook heel erg snel verlopen en het gevaar is ook dat dit natuurlijk gebeurt buiten het zicht van de sociale omgeving om. Mensen zitten alleen op hun telefoon en niemand ziet wat er precies gebeurt. En dan wordt het dus ook heel moeilijk om te voorspellen wie wat er aan de hand is met iemand. We hebben als samenleving ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Ik zat laatst in de trein en toen belde mijn vrouw mij op en die zei van het ergste wat er kan gebeuren is dat je kind achter de computer zit of waarvan je denkt dat die gewoon een spelletje aan het spelen is. En hij houdt zich bezig met allerlei gevaarlijke en extremistische ideologieën en die zorgen die we hebben voor onze eigen kinderen en die, die is niet alleen om een dreiging weg te nemen, maar ook om te voorkomen dat onze jongeren terechtkomen in een strafrechtelijk proces die hen voor de rest van hun leven kan beschadigen.

Interviewer : En daar komt nog bij dat mensen die online radicaliseren of te maken krijgen met die extreme content, ook nog de gelegenheid krijgen om een beetje een persoonlijke ideologie te scheppen. Wat bedoelen jullie daarmee?

Spreker 2: Ja, we zien dat ook de motivatie voor een terroristische aanslag steeds meer een zaak van het individu is. Bestaande klassieke extremistische ideologieën bestaan natuurlijk nog wel en die gebruiken mensen ook wel om een gewelddadig rechtvaardigen. Maar we zien tegelijkertijd door het ontzettend grote aanbod online dat mensen plukjes ideologieën eigenlijk bij elkaar plaatsen en van daaruit een heel eigen nieuw wereldbeeld construeren. Ook binnen netwerken die nog wel een duidelijke ideologie hebben, zien we dat door het ontbreken van instructies van hiërarchische organisaties ook daar mensen steeds meer de vrijheid hebben om hun eigen dingen erin te plaatsen en hun eigen ideologie te construeren. En daarnaast zien we dat persoonlijke kenmerken steeds belangrijker worden. Dus dit soort extremistische overtuigingen die worden vermengd met haat, persoonlijke of maatschappelijke grieven, maar ook gedragskenmerken een steeds belangrijkere rol spelen. Een groot deel van de aanslagen wordt gepleegd door mensen die ook kampen met psychosociale problematiek. Daarnaast zien we dat ook de fascinatie voor geweld om het geweld een steeds belangrijkere rol speelt voor mensen om over te gaan tot een gewelddaad. We noemen dat in het DTN ook wel het nihilistisch geweld. Soms is daar overlap met bestaande extremistische ideologieën, maar soms ook niet.

Interviewer : Je noemde net nihilistisch geweld. In de media is het veel gegaan over het Com-netwerk of 764. Er is nog geen eenduidige benaming voor. Maar schaar jij deze netwerken daar ook onder?

Spreker 2: Jazeker. Bij nihilistisch geweld gaat het om het plegen van geweld echt omwille van het geweld zelf, waarbij de haat tegen de mens, voor de mensheid of destructie van de maatschappij een heel belangrijk motief is. Maar De com wat je noemde eigenlijk de community. Dat is een fluïde internationale online gemeenschap die eigenlijk gericht is op cybercriminaliteit. Maar een deel daarvan. Die houdt zich vooral bezig met het aanzetten of toebrengen van fysiek letsel, zelfverminking of schade aan anderen. Sommige jongeren die in deze groep actief zijn, die komen in aanraking met extreem gewelddadig beeldmateriaal. Ze noemen dat ook wel gore content die binnen delen van de kom in grote hoeveelheden wordt gedeeld. Wat ook heel erg belangrijk is in dit soort groepen is het verwerven van status. Veel leden van deze groepen die brengen de door henzelf gepleegde gewelddaden met video's en afbeeldingen uitvoerig in beeld om zo veel mogelijk van die status te verkrijgen, maar ook om macht over hun slachtoffers of andere leden te krijgen.

Interviewer : Dus het bekijken van die content, daar blijft het niet bij. Het leidt uiteindelijk ook tot het plegen van geweld.

Spreker 2: Je kunt je voorstellen dat als je heel veel in aanraking komt met dit soort beelden, dat het leidt tot afstomping en psychische problemen bij jongeren en allerlei geweldsfantasieën. Dit kan leiden tot demonisering van andere groepen en daarmee ook de drempel tot geweld verlagen. En tenslotte zijn deze personen die actief zijn in dit soort netwerken ook interessant voor terroristische groeperingen. Om te rekruteren in het buitenland hebben we al gezien dat meerdere personen die actief waren in dit soort nihilistische online subculturen zijn overgegaan tot het plegen van aanslagen. Denk aan school shootings in de VS bijvoorbeeld, maar ook in Nederland reizen zicht op mensen die actief zijn in dit soort netwerken. Er zijn ook een aantal mensen opgepakt. Enkele Nederlandse jongeren die betrokken waren in deze beweging.

Interviewer : Welke zorgen brengt deze individualisering met zich mee?

Spreker 2: We zien dus ook dat het besluit en de daad zelf, dat dat ook steeds vaker een individueel besluit is en een individuele daad. Dus mensen die op een eigen initiatief besluiten om over te gaan tot een geweldsdaad en daar misschien wel online over praten, maar er niet direct toe worden aangezet of daar een opdracht toe krijgen. Dat heeft ook gevolgen voor de dreiging. Ten eerste zien we dat daardoor de ernst van aanslagen wel enigszins afneemt. Mensen die in hun eentje handelen, die doen dat vaak ad hoc, zonder lange voorbereidingstijd, met eenvoudig te verkrijgen middelen zoals een mes. Nou, en dan maak je dus in feite minder slachtoffers dan als het grootschalig en hoog groot opgezet is. Daarnaast heeft het ook effect op de waarschijnlijkheid van een terroristische daad. Die neemt toe omdat het eigenlijk steeds moeilijker is om te voorspellen wie wanneer overgaat tot een gewelddaad. Wat ga je doen tegen iemand die in een winkel binnenloopt, daar een mes koopt en vervolgens een willekeurige burger neersteekt zonder dat hij daarvan van tevoren over gecommuniceerd heeft? Dat is natuurlijk ontzettend lastig voor politie en veiligheidsdiensten om dan op voorhand daar iets tegen te kunnen doen.

Interviewer : En dat vraagt dus iets van de hele samenleving.

Spreker 2: Dat vraagt zeker iets aan de hele samenleving. Zoals ook al eerder gezegd vindt radicalisering steeds vaker plaats online op een plek met weinig toezicht van ouders, weinig toezicht van school of een sociale omgeving. En het brengt dus een verantwoordelijkheid met zich mee voor die sociale omgeving. Om signalen van radicalisering ook op tijd te onderkennen en te delen met de bevoegde instanties.

Interviewer : Wat is het gevaar van deze toenemende individualisering?

Spreker 2: Het gevaar is ook dat we eigenlijk steeds moeilijker kunnen herkennen of kunnen voorspellen wie, wanneer en ook waarom overgaat tot terrorisme. Want het kan natuurlijk zijn dat we signalen tegenkomen, maar dit vervolgens niet in een bepaald hokje kunnen plaatsen en daarom denken van o, dit is geen extremisme, maar we wel degelijk te maken kunnen hebben met mensen die geweld bereid zijn. Dus het risico is dat mensen niet in een aanpak komen of niet kundig begeleid worden en dat we daardoor niet alleen signalen missen, maar ook niet goed oppakken. En dit raakt natuurlijk aan een veel diepere vraag over wat terrorisme eigenlijk is.